Η επερχόμενη κοινωνική έρημος

Από Το Ποντίκι 11.8.2011

Του Κωνσταντίνου Γεώρμα
Δρα Κοινωνιολογίας - συγγραφέα

Μέσα στον ορυμαγδό ει­δήσεων για το χρέος και τα ελλείμματα, οι εξελί­ξεις στο μέτωπο του κοι­νωνικού περνούν σε δεύτερη μοίρα. Η απουσία προβληματισμού πάνω στις κοινωνικές προκλήσεις που αντιμε­τωπίζουμε – και τις οποίες η υποταγή στην πασοκοτροϊκανή βαρβαρότητα θα εντείνει στο έπακρο – αποτελεί ένα βαθύτερο πρόβλημα: αντανακλά την απουσία εθνικού σχεδιασμού σε όλες τις πτυχές της ανάπτυξης της χώρας.

Όπως έχει καταδειχθεί από πληθώρα μελετητών, η διαμόρφωση της κοινωνι­κής πολιτικής αποτελούσε, μεταξύ των άλλων, στοιχείο εθνικής ολοκλήρωσης. Η κοινωνική πολιτική απαιτεί σχεδια­σμό για τις ανάγκες του συνόλου του λαού, στο πλαίσιο της παραδοχής ενός εθνικού αναπτυξιακού προτάγματος και των αρχών της κοινωνικής δικαιο­σύνης και αλληλεγγύης (1).


Σήμερα, στην Ελλάδα, ζούμε το ακρι­βώς αντίστροφο. Η κεντρική πολιτική των κατοχικών ελίτ είναι να υπονομεύ­σουν πλήρως ό,τι έχει απομείνει από το – υπανάπτυκτο έτσι κι αλλιώς – κοινω­νικό κράτος. Ο στρατηγικός στόχος εί­ναι εμφανής και έχει ήδη καταδειχθεί από τις έως σήμερα κινήσεις. Ο στόχος είναι:


α. Ο πλήρης κατακερματισμός και η δημιουργία μικρών διαχειρίσιμων κοι­νωνικών ομάδων.

β. Η καλλιέργεια της ανασφάλειας, έτσι ώστε να παραλύει οποιαδήποτε κίνηση και αναφορά σε έννοιες όπως η αλληλεγγύη, η κοινωνική δικαιοσύνη, το εθνικό συμφέρον.

γ. Η επέκταση των πελατεια­κών σχέσεων στο έπακρο ανα­φορικά με την προσφορά κοι­νωνικών υπηρεσιών.

δ. Η πλήρης εμπορευματοποίηση των κοινωνικών υπηρεσιών. Αυ­τό επιτυγχάνει αφενός την έντα­ση των κοινωνικών ανισοτήτων και τον κατακερματισμό της κοινω­νίας. Αφετέρου, η ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών του «κακού Δημοσίου» θα προσφέρει τεράστιες ευκαιρίες πλου­τισμού.

ε. Η υπονόμευση οποιασδήποτε πιθα­νότητας για αυτόνομη και βιώσιμη οι­κονομική ανάπτυξη. Μία κοινωνία που παλεύει να επιβιώσει, μία κοινωνία που ο ένας αντιστρατεύεται τον άλλο για «μία θέση στον ήλιο», ασφαλώς δεν μπορεί να είναι ούτε ανταγωνιστι­κή ούτε και παραγωγική. Όμως, και αυ­τό έχει σημασία για τις ελληνικές ελίτ, είναι εύκολα διαχειρίσιμη.

στ. Τέλος, στρατηγικός στόχος είναι η εξαθλίωση του πληθυσμού, αφού ένας τέτοιος πληθυσμός δύσκολα αντιδρά συλλογικά και μάλλον πέφτει θύμα της πελατειοκρατίας.


Αργεντίνικα διδάγματα

Βέβαια πίσω από όλους αυτούς τους στρατηγικούς στόχους υπάρχει ένα βα­σικό γεγονός: μετά την κατάληψη του κράτους από αυτούς μέσα από τα κόμ­ματα και τη διαμόρφωση του κομματι­κού κράτους, οι κυρίαρχες ελίτ, αφού πρώτα πλούτισαν μέσα από τις μίζες, τώρα πλέον, για να διατηρήσουν την εξουσία τους, στρέφονται ενάντια στα ίδια τα... παιδιά τους (ΔΕΚΟ, δημόσιοι υπάλληλοι κ.λπ.), αλλά και σε ένα τμή­μα του κράτους.

Ακόμη παραπέρα στρέφονται ενά­ντια στην ίδια την κοινωνία ή αδιαφο­ρούν για το τι συμβαίνει σε αυτή, γι­ατί η ικανοποίηση πραγματικών ανα­γκών της κοινωνίας θα περιορίσει τον πλουσιοπάροχο τρόπο ζωής τους και τα πλουσιοπάροχα οφέλη από την επι­καρπία των λειτουργιών του κράτους.

Είναι όλα αυτά εξεζητημένα; Ας δού­με κάποια παραδείγματα από την περί­πτωση της Αργεντινής:

«Η ευρεία ανεργία, η οικονομική δυ­σπραγία και ο περιορισμός του κρά­τους αύξησαν την επιρροή τοπικών με­σαζόντων κομματικών αφεντικών που μπορούσαν να παράσχουν πρόσβαση σε θέσεις εργασίας στο Δημόσιο και άλλους κρατικούς πόρους. Έτσι οι πε­λατειακές σχέσεις αυξήθηκαν αποκτώντας μεγάλη ισχύ και στις αστικές περι­οχές. Τα αιτήματα για υλικά και δημό­σια αγαθά περιορίστηκαν σε ιδιωτικά αγαθά με τη μορφή των πελατειακών σχέσεων ή επιδοτήσεις ομάδων» (2).

Για όσους πιστεύουν ότι είμαστε μα­κριά από εκεί, ας κοιτάξουν τι έγινε με την προκήρυξη για την «κοινωνική ερ­γασία» – πάντα οι σοσιαλιστές είχαν έναν ευφάνταστο τρόπο να ονοματί­ζουν τις πελατειακές δράσεις. Ή ας αναρωτηθούμε πώς του ήρθε του «τολ­μηρού», όπως αυτοαποκαλείται στα ραδιόφωνα, κ. Παπαϊωάννου να νομι­μοποιήσει τη λήψη ναρκωτικών στους δρόμους της Αθήνας.

Ας δούμε τι μας λέει πάλι ένας Αργεντίνος σε συνέντευξη σε πρόσφατο ντοκιμαντέρ του Αυγερόπουλου. Όπως λοιπόν αναφέρει ο Βάλντο Φεράρι, μέλος ομάδας ενάντια στην εξάρτηση από τα ναρκωτικά, με την έλευση της κρίσης, στην αγορά πουσαρίστηκε ένα νέο ναρκωτικό, φθηνό και προσιτό οι­κονομικά από τα κατώτερα στρώματα και τη νεολαία.

Ο Φεράρι επιμένει ότι ο στόχος ήταν μία χαμένη γενιά, ο στόχος ήταν μία νε­ολαία χαμένη μέσα στο ναρκωτικό, μία νεολαία που δεν σκέπτεται, δεν κινητο­ποιείται, δεν δρα συλλογικά. Ο στόχος ήταν επίσης η αύξηση της εγκληματι­κότητας στις φτωχογειτονιές επειδή τα ναρκωτικά αυξάνουν την εγκληματικό­τητα και την ατομικοποίηση των κατώ­τερων τάξεων (3).


Κρίση του κοινωνικού κράτους

Άλλος ένας παράγοντας που θα σα­ρώσει το κοινωνικό είναι η ταυτόχρο­νη κατάρρευση των τριών πυλώνων που στηρίζουν αυτό που αποκαλείται κοινωνική προστασία. Οι άνθρωποι σε μία κοινωνία αντλούν υπηρεσίες και γενικότερα πόρους για να αντιμετωπί­σουν τις κοινωνικές αντιξοότητες μέσα από τρεις, κατά κύριο λόγο, θεσμούς: την αγορά, την οικογένεια και το κρά­τος. Σήμερα και οι τρεις αυτοί θεσμοί δοκιμάζονται από τις εφαρμοζόμενες πολιτικές.

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ελ­λάδας ήταν ότι η διαμόρφωση του κοι­νωνικού κράτους, κατ’ εξοχήν φορέα κοινωνικής προστασίας, έγινε με βά­ση την πολιτική δύναμη των επιμέρους ομάδων και δεν είχε έναν συνολικό σχεδιασμό.

Στην Ελλάδα η καχεξία της οικονομί­ας, η καχεκτική διαμόρφωση εθνικής συνείδησης, των ταξικών συνειδήσεων και της κοινωνίας των πολιτών καθό­ρισαν και την καχεξία του κοινωνικού κράτους. Αντί για μία συνολική στρα­τηγική είχαμε την ανάπτυξη επιμέρους πελατειακών εν πολλοίς συμφερόντων με συνέπεια ένα κοινωνικό κράτος ανάλγητο απέναντι στους ευάλωτους και «φιλικό» προς τους διαθέτοντες πολιτικές διασυνδέσεις (4). Έτσι, σήμε­ρα, απουσιάζει ένα δίχτυ ασφαλείας που θα μπορέσει να μετριάσει τις επι­πτώσεις της κρίσης.

Αντιθέτως, βλέπουμε ότι η κυρίαρχη συζήτηση κινείται προς την κατάργηση έστω και των ελάχιστων κοινωνικών πα­ροχών που υφίστανται. Στον τομέα της κοινωνικής ασφάλισης λίγο σχολιάστη­κε το γεγονός ότι η «ελάχιστη εγγυημέ­νη σύνταξη», που αγγίζει το «αστρονο­μικό» ποσό των 360 ευρώ, θα αποτελεί και τη μόνη που θα εγγυάται το κράτος. Μετά, εάν έχει το ταμείο σου, έχει κα­λώς. Ειδάλλως...

Αυτό που ενδιαφέρει επίσης τη νέα κατοχή είναι η περικοπή των επιδομά­των. Η όλη συζήτηση μάλιστα ενδύεται τη νέα γλώσσα του Μεγάλου Αδελφού περί «επιδομάτων που δεν πάνε σε αυ­τούς που πρέπει», ξεχνώντας ότι:

Πρώτον, οι επιδοματικές παροχές στην Ελλάδα είναι ελάχιστες.

Δεύτερον, το πρόβλημα είναι ότι λό­γω της φοροδιαφυγής και της εισφοροδιαφυγής (που τη μεγαλύτερη βέβαια κάνουν οι φίλοι των πολιτικών μας ελίτ) δεν επαρκούν οι πόροι για όσους κιν­δυνεύουν από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό (5).

Τρίτον, οι επιδοτήσεις πάνε για να στηρίξουν ευγενή ασφαλιστικά ταμεία (όπως π.χ. το ΤΣΜΕΔΕ).

Πάντως, είναι τουλάχιστον εξοργι­στικό, τη στιγμή που η ελληνική οικογένεια υπονομεύεται από παντού, η κυβέρνηση να συζητά για περικοπές των οικογενειακών επιδομάτων, όταν μάλιστα θα έπρεπε να κάνει το ακρι­βώς αντίθετο.


Εργασιακός εφιάλτης

Παρομοίως οξυμμένα είναι τα προ­βλήματα και στον πυλώνα της αγοράς και δη στον τομέα της αγοράς εργασί­ας. Εκεί η κατάσταση θα καταστεί εφι­αλτική.

Όπως δείχνουν τα στοιχεία, η κατά­σταση αναφορικά με την ανεργία θα είναι ασφυκτική. Υπενθυμίζω ότι, στην ανάλυση κατά κλάδους, οι επιπτώσεις της κρίσης δεν έχουν φανεί με σαφή­νεια σε πολυπληθείς κλάδους, όπως για παράδειγμα στις κατασκευές και τις υπηρεσίες (6). Συνεπώς τα δύσκολα είναι μπροστά μας.

Οι εξελίξεις περιγράφονται εναργώς από τους Αργεντίνους: Καθώς όλο και πιο πολλοί άνθρωποι θα ανταγωνίζονται για λιγότερες θέσεις εργασίας και καθώς οι κάπως καλύτερα πληρω­μένες δουλειές θα χάνονται λόγω της κρίσης, θα αυξάνονται οι θέσεις εργα­σίας στην παραοικονομία και θα υπάρ­χει μία έντονη μείωση των πραγματι­κών μισθών (7).

Παράλληλα, στην αγορά εργασίας, καθώς θα αυξάνεται η προσφορά ερ­γαζομένων με υψηλές δεξιότητες, αυ­τοί θα καταλαμβάνουν τις θέσεις των εργαζόμενων με χαμηλές δεξιότητες. Οι συνέπειες, καθώς όλο και περισσό­τεροι άνθρωποι θα ανταγωνίζονται για λιγότερες θέσεις και καθώς οι καλά πληρωμένες θέσεις στον μεταποιητι­κό τομέα θα χάνονται και θα αυξάνο­νται οι θέσεις στην παραοικονομία, η συνολική πίεση θα σημάνει τη μείω­ση στους μισθούς για την πλειονότητα των εργαζομένων (8).

Παρόμοια είναι και τα συμπεράσμα­τα μίας μελέτης των Μητράκου - Ζω-γραφάκη. Ιδού τι λένε: «Και στα δύο σενάρια, οι εργαζόμενοι με χαμηλή ειδίκευση και προσωρινές ή ευέλικτες μορφές απασχόλησης πλήττονταν πε­ρισσότερο [από την κρίση]... Είναι ση­μαντικό να επισημανθεί ότι η μείωση των πραγματικών εισοδημάτων των φτωχών ήταν υπερδιπλάσια της μεί­ωσης των εισοδημάτων των πιο εύπορων νοικοκυριών» (9).

Πάντως, εδώ πρέπει να επισημανθεί και ένα άλλο φαινόμενο. Οι Ζωγραφάκης και Σπαθής υπολόγιζαν ότι με μεί­ωση 2,9% του ΑΕΠ οι απώλειες των θέσεων εργασίας θα ήταν κατά 18% από μετανάστες και κατά 72% από γηγενείς (περιττό να τονίσουμε ότι οι μειώσεις του ΑΕΠ είναι πολύ μεγαλύ­τερες...) (10).

Αυτό, κατά τη γνώμη μου, εξηγείται από το γεγονός ότι όλο και περισσότε­ρο οι εργοδότες θα στρέφονται προς τους μετανάστες για προσφορά εργα­σίας, αφού και πιο «ευέλικτοι» είναι και πιο εύκολα αποδέχονται την κάθε­τη μείωση των μισθών. Εάν αυτά τα σε­νάρια επαληθευθούν, τότε οι πολιτικές των ελίτ μας θα χτυπήσουν αλύπητα το εισοδηματικό επίπεδο των αρχηγών των νοικοκυριών και τα επίπεδα της απόλυτης φτώχειας θα εκτοξευθούν.

Στην αύξηση των επιπέδων φτώ­χειας θα συμβάλουν επίσης η ιδιω­τικοποίηση υπηρεσιών, όπως ο ηλε­κτρισμός, το τηλέφωνο, το νερό, η παιδεία, η υγεία και οι συγκοινωνίες. Αυτές οι αυξήσεις θα εκτοξεύσουν το κόστος ζωής των φτωχών νοικοκυριών αφού γι' αυτά οι συγκεκριμένες κατα­ναλωτικές δαπάνες καλύπτουν μεγάλο μέρος του προϋπολογισμού τους. Επι­πλέον, στην περίπτωση που μειωθούν τα επιδόματα ανεργίας, τότε προβλέ­πεται ραγδαία επιδείνωση της φτώχει­ας στις οικογένειες των ανέργων.

Καλώς ήλθατε στην έρημο του κοι­νωνικού.





Σημειώσεις:

1. Βλέπε Chris de Neubourg, «Social protection and Nation-Building: an essay on Why and How Universalist Social Policy Contributes to Stable Nation-States», στο Peter Townsend (ed.) Building Decent Societies. Rethinking the Role of Social Security in Development, ILO/Palgrave Macm illan, 2009. Επίσης Bob Jesso p, (1999), «The Changing Governance of Welfare: Recent trends in its Primary Functions, Scale, and Modes of Coordination», Social Policy and Administration, Vol. 33, No. 4, Δεκέμ­βριος 1999. Επίσης Gosta Esping -Andersen, Οι τρεις κόσμοι του καπιταλισμού της ευημερίας, Ελληνικά Γράμματα, 2006.

2. Βλέπε το ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος βιβλίο, γιατί εκεί περιγράφονται τόσο τα αίτια όσο και το μέλλον της κρίσης, των Steven Levitsky and Maria Victoria Murillo (ed), Argentine democracy: the politics of institutional weakness, Pennsylvania State University Press, 2005, σελ. 31.

3. Βλέπε «Εξάντας. Ντοκιμαντέρ στον κόσμο», Το πείραμα της Αργεντινής στην ιστοσελίδα http://www.exandasdocumentaries.com/gr/documentaries/ chronologically/2010-2011/184-to-peirama-tis-argentinis

4. Είναι πολλά τα κείμενα πάνω σε αυτό το ζήτημα. Ενδεικτικά: Μάνος Ματσαγγάνης, «Η μετέωρη μεταρρύθμιση: το κοινωνικό κράτος και ο εκσυγχρονισμός της κοι­νωνίας», στο Δημήτρης Βενιέρης και Χρίστος Παπαθεοδώρου (επιμέλεια) Η κοινωνι­κή πολιτική στην Ελλάδα. Προκλήσεις και προοπτικές, Ελληνικά Γράμματα, 2003.

5. Γι' αυτά τα ζητήματα βλέπε μεταξύ άλλων την εξαίρετη μελέτη Ορθή στόχευση και σχεδιασμός πολιτικών για την κοινωνική ένταξη των ευπαθών κοινωνικών ομάδων, Ανάδοχος: Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας-ΕΚΤ-ΕΥΣΕΚΤ.

6. Βλέπε ΕΛΣΤΑΤ, Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο, Τόμος 56, Νο 4, Απρίλιος 2011, σελ. 16.

7. Paul Cooney, Argentina at the Abyss, Eastern Economic Association, IWGVT, New York City, February 21-23, 2003.

8. Leonardo Gasparini & Guillermo Gruces, A Distribution in Motion: The Case of Argentina, Discussion Paper, UNDP Poverty Reduction, January 2010.

9. Βλέπε Μητράκος - Ζωγραφάκης, «Οι επιπτώσεις της δημοσιονομικής κατάρρευ­σης της οικονομίας στο κράτος πρόνοιας», εφημερίδα Η Εποχή, Κυριακή, 25 Απριλί­ου 2010.

10. Σταύρος Ζωγραφάκης και Παύλος Σπαθής, Οικονομική κρίση και αγορά εργασί­ας: Το τέλος των δημοσιονομικών αποκλίσεων και επιπτώσεις, Ημερίδα: «Η ελληνική αγορά εργασίας: χαρακτηριστικά, εξελίξεις και προκλήσεις», Τράπεζα της Ελλάδος, 22 Μαρτίου 2010.