Η οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα

Από το Πράσινο Ποντίκι 2.6.2011

Ρεπορτάζ: Βάλια Μπαζού

H 5η Ιουνίου ορίστηκε το 1972 από τον ΟΗΕ ως Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, με στόχο κάθε χρόνο να δίνεται ώθηση στον προβληματισμό, την ενεργοποίηση και τη δράση κυβερνήσεων και πολιτών για την προστασία του περιβάλλοντος.

Το «Πράσινο Ποντίκι» δεν τιμά αυτή την Παγκόσμια Ημέρα, γιατί θεωρεί ότι με αυτόν τον τρόπο το περιβάλλον και η οικολογία αποκτούν έναν συμβολικό χαρακτήρα, τη στιγμή που πρέπει να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή και να αποτελούν κεντρικό στοιχείο της πολιτικής και της οικονομίας.

Έτσι σκεφτήκαμε να μη γυρίσουμε 39 χρόνια πίσω, αλλά μερικούς αιώνες, σε μια προσπάθεια να μάθουμε για την οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα και να συνειδητοποιήσουμε ότι ως εκφραστές της σύγχρονης Ελλάδας είμαστε βαθιά νυχτωμένοι, αδαείς και παλαιολιθικοί.


Γιατί ό,τι όψιμα ανακαλύπτουμε ή καταδικάζουμε θα έπρεπε να υπάρχει στο DNA μας.


Γιατί και η οικολογία έχει τις ρίζες της σε θεωρητικό, θεσμικό και πρακτικό επίπεδο στην Αρχαία Ελλάδα.

Στόχος αυτού του ρεπορτάζ δεν είναι να «αποθεωθούμε» ως λαός ή να λιβανίσουμε τους προγόνους μας. Στόχος είναι, εάν μπορούμε, να συνειδητοποιήσουμε ότι όσοι επιμένουν στην άσκηση μιας πολιτικής με αιχμή την προστασία της δημόσιας υγείας και του περιβάλλοντος, όσοι επιμένουν στην ανάγκη ενός κεντρικού - οριζόντιου σχεδιασμού με βάση τις αρχές της πράσινης ανάπτυξης, δεν είναι γραφικοί και οπισθοδρομικοί. Δεν είναι «κολλημένοι» και «διώκτες» των επενδύσεων. Είναι απλώς οι εκφραστές της κοινής αρχέγονης λογικής.


«Ύβρις» η απόκλιση από τη φυσική τάξη

Το αφιέρωμα «Η οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα» δεν θα είχε γίνει χωρίς την καθοριστική συνεισφορά της αρχιτέκτονος Μαρίας Κορμά, ίσως από τις λίγες επιστήμονες στη χώρα μας που έχουν εντρυφήσει στη μελέτη και ανάδειξη της συμβολής της Αρχαίας Ελλάδας στις έννοιες της οικολογίας, της εντροπίας, της ανακύκλησης, της χωροταξίας, της πολεοδομίας, του σεβασμού της φύσης και της αναγνώρισης της επίδρασής της στον άνθρωπο, της αποθέωσης της αισθητικής και του μέτρου.

– Θεωρούμε την οικολογία έναν σχετικά πρόσφατο επιστημονικό κλάδο. Είναι αυτή, όμως, η πραγματικότητα ή έχει τις ρίζες της στην Αρχαία Ελλάδα, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο;

Η οικολογία, όπως την εννοούμε σήμερα, διαμορφώθηκε εννοιολογικά μετά τον 19ο αιώνα. Όμως μπορούμε εύκολα να ανιχνεύσουμε τις ρίζες της, τόσο στη θεωρητική σκέψη όσο και στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων, κυρίως μέχρι και τους κλασικούς χρόνους.

– Σε θεωρητικό επίπεδο ποια είναι εκείνα τα στοιχεία που συνηγορούν στην άποψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν διατυπώσει τις βασικές αρχές της οικολογίας, της προστασίας της φύσης και των φυσικών πόρων;

Βασικές αρχές της οικολογίας στη θεωρητική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων διακρίνουμε σε τρεις διαφορετικούς χώρους:

α) Στον χώρο της θρησκείας, η «θεοποίηση» της φύσης ωθούσε στον σεβασμό και την προστασία του περιβάλλοντος και την ορθή ένταξη του ανθρώπου στο οικοσύστημα. Στις μέρες μας, φυσικά, δεν έχει νόημα αυτή η θεοποίηση, όμως σε καμιά περίπτωση δεν είναι αποδεκτές παρερμηνείες, όπως π.χ. του βιβλικού στίχου «...και κατακυριεύσατε την γην» σε «καταληστεύσατε την γην» κλέβοντας πόρους από τις μελλοντικές γενιές.

β) Στον χώρο της φιλοσοφίας, στα συγγράμματα των Ελλήνων φιλοσόφων «περί φύσεως» αναγνωρίζεται η βασική αρχή της ενότητας της φύσης, η επίδραση της φύσης στην ανθρώπινη συμπεριφορά και η παραδοχή της φυσικής αρμονίας ως μέτρου για την ανθρώπινη κοινωνία.

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι αναφέρονται στο «ένα» που δημιούργησε το σύμπαν, π.χ. ο Αναξαγόρας δηλώνει «πάντα νους διεκόσμησε» και «πάντα νους έγνω». Θέση κοινή τόσο στους προσωκρατικούς όσο και στους στωικούς και επικούρειους φιλοσόφους.

Στον Ηράκλειτο και τον Πλάτωνα ανιχνεύονται οι έννοιες της εντροπίας και της ανακύκλησης, ενώ στα έργα του Ιπποκράτη καταγράφεται η επίδραση του περιβάλλοντος όχι μόνο στην υγεία, αλλά και στον χαρακτήρα και τη δημιουργικότητα των λαών.

γ) Αξιοσημείωτη είναι η θέση της οικολογίας στην οικονομική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων. Στα οικονομικά συγγράμματα του Ξενοφώντα και του Αριστοτέλη, αλλά και σε έργα του Πλάτωνα, βλέπουμε την πρόνοια για ορθολογιστική διαχείριση στη σχέση πόρων - εδάφους - ανθρώπινης εργασίας, για διάκριση των αναγκών σε πραγματικές και επίπλαστες, για παραγωγή αγαθών μέχρι το επίπεδο της αυτάρκειας.

Τονίζεται έντονα η αποφυγή υπερβολικής παραγωγής αγαθών, που οδηγεί σε άσκοπο πλουτισμό, ευδαιμονισμό, κατασπατάληση πόρων, εκμετάλλευση ανθρώπων και, τελικά, σε διαστροφή του ανθρώπινου χαρακτήρα. «Ο δε χρηματιστής βίαιός τις εστίν» γράφει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια». Η απόκλιση από τη φυσική τάξη αποτελούσε «ύβριν» από άποψη ηθικής και δικαιοσύνης και άσκοπη ενέργεια από άποψη οικονομίας.

– Από την έρευνα που έχετε κάνει ποιοι θεωρείτε ότι είναι οι βασικοί νόμοι για την προστασία του περιβάλλοντος που είχαν θεσμοθετηθεί στην Αρχαία Ελλάδα και ποιες αρχές υπηρετούσαν; Και, κυρίως, οι νόμοι εφαρμόζονταν από τους πολίτες;

Από τις πληροφορίες που σώζονται μέχρι σήμερα, βλέπουμε ότι υπήρχαν νόμοι όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και σε άλλες πόλεις, με κύριο στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και τη δημόσια υγεία. Πρόνοια υπήρχε, επίσης, για τη σωστή επιλογή της θέσης ανέγερσης των οικισμών. Ένα παράδειγμα είναι η υποχρεωτική εγκατάσταση τυροκομείων και βυρσοδεψείων έξω από τα τείχη της πόλης.

Δεν έχουμε στοιχεία για το ποσοστό εφαρμογής των νόμων από τους πολίτες, όμως ο σεβασμός τους σε σημαντικό βαθμό συμπεραίνεται από τα αποτελέσματα. Αυτά, μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους, από τους οποίους και μετά η σταδιακή απώλεια του «μέτρου» οδήγησε στις γνωστές υπερβολές της ρωμαϊκής εποχής.

– Στις μέρες μας το θέμα της λεγόμενες πράσινης ανάπτυξης βρίσκεται στην πρώτη γραμμή, σε μια προσπάθεια να υπάρξει και στη χώρα μας μια νέα λογική που θα συνδέει οικονομικά ζητήματα με αυτά της προστασίας του περιβάλλοντος. Η λογική αυτή είχε ήδη διατυπωθεί στην Αρχαία Ελλάδα;

Είχε ήδη διατυπωθεί στα συγγράμματα που προανέφερα, αλλά εφαρμοζόταν και στην καθημερινή πρακτική, τόσο στην παραγωγή, τη μεταποίηση, τη ναυτιλία όσο και στην πολεοδομία, την κατοικία, την επίπλωση των σπιτιών, την ενδυμασία, τα χρηστικά αντικείμενα.

– Εάν επιχειρούσατε να κάνετε συγκρίσεις με την πολιτική για την ανάπτυξη των πόλεων στην Αρχαία Ελλάδα και την πολιτική που ασκείται στη χώρα μας τις τελευταίες δυο δεκαετίες, τι θα λέγατε;

Η οικιστική πολιτική που ακολουθείται στη χώρα μας τα τελευταία περίπου 50 χρόνια, βρίσκεται στον αντίποδα της πολιτικής που ασκούσαν στην Αρχαία Ελλάδα. Παρά την καλή ποιότητα μεμονωμένων κτηρίων και αναπλάσεων δημόσιων χώρων, η συνολική εικόνα των πόλεών μας είναι προβληματική, κυρίως ως προς την ποιότητα ζωής που προσφέρουν στους πολίτες.

Ένα μικρό παράδειγμα μαζικής παρανομίας με επιπτώσεις στο περιβάλλον είναι η κατάληψη του χώρου της «πρασιάς», που σημαίνει ακριβώς «χώρος πρασίνου», από μόνιμες κατασκευές μπροστά σε εστιατόρια, καφετέριες κ.λπ., με γενική ανοχή, δυστυχώς. Αναρωτήθηκε κανείς πόσο σημαντική για τις συνθήκες του μικροκλίματος είναι η παρουσία του μικρού αυτού πράσινου πνεύμονα, της πρασιάς, ως φίλτρου ανάμεσα στην κίνηση του δρόμου και τον χώρο του κτηρίου;

– Ιδιαίτερη αναφορά κάνετε στην αισθητική του περιβάλλοντος, στην αίσθηση του «μέτρου» και στην εναρμόνιση της κλίμακας των κτηρίων και του φυσικού περιβάλλοντος στην Αρχαία Ελλάδα. Τα στοιχεία αυτά έχουν χαθεί από τις σύγχρονες ελληνικές πόλεις και μάλιστα πολλές φορές θεωρούνται και δευτερεύουσας σημασίας. Ως αρχιτέκτονας πιστεύετε ότι μπορεί να ανακτηθεί η πολιτική της αίσθησης του «μέτρου»; Και με την ανάπτυξη ποιας πολιτικής;

Η εικόνα που παρουσιάζουν σήμερα οι ελληνικές πόλεις είναι το καθρέφτισμα της τραγικής έλλειψης σωστής κλίμακας ηθικών αξιών που χαρακτηρίζει την ελληνική κοινωνία γενικότερα. Ασφαλώς και είναι θέμα πρώτης προτεραιότητας η ανάκτηση του «μέτρου», τόσο στην προσωπική όσο και στην κοινωνική ζωή, όμως το πώς θα επιτευχθεί είναι το μεγάλο ζητούμενο.

Και, φυσικά, δεν αφορά μόνο τους αρχιτέκτονες. Είναι θέμα σωστής νομοθεσίας και, κυρίως, σωστής εφαρμογής των νόμων. Είναι, επίσης, θέμα «παιδείας», και αυτό θέλει χρόνο για να αποδώσει. Είναι και θέμα προσωπικής επιλογής και ευθύνης: π.χ. η αλόγιστη χρήση ιδιωτικού αυτοκινήτου έχει διαλύσει τις πόλεις μας, όμως ποιοι οδηγούν αυτά τα αυτοκίνητα;

Χρειάζεται κόπος και χρόνος για να φτάσουμε στο πολιτισμικό επίπεδο που περιγράφει ο Θουκυδίδης στον «Επιτάφιο» του Περικλέους: «...φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας...» και «...ου δι’ οργής τον πέλας..., ουδ’ αζημίους μεν, λυπηράς δε τη όψει αχθηδόνας προστιθέμενοι».

Σε ελεύθερη απόδοση: «...αγαπάμε το ωραίο με απλά μέσα...» και «...δεν αντιμετωπίζουμε με οργή τον απέναντί μας..., ούτε τον φορτώνουμε με την κατήφεια μας, που δεν τον ζημιώνει μεν, του προκαλεί όμως λύπη». Αυτό το μήνυμα ποιότητας ζωής θα ήθελα να γίνει πραγματικότητα στις δύσκολες μέρες μας.


Φιλοσοφία, Νομοθεσία, καθημερινότητα

Σας παρουσιάζουμε ανά τομείς τις θεωρητικές αρχές της οικολογίας που έθεσαν οι αρχαίοι Έλληνες, το νομικό «οπλοστάσιο» αλλά και παραδείγματα από την πρακτική εφαρμογή των αρχών αυτών στη χωροταξία, την πολεοδομία, την οικονομία, τη δημόσια υγεία και την αισθητική των πόλεων. Τα κείμενα είναι από την έρευνα των αρχιτεκτόνων Ειρήνης Βαλλερά και Μαρίας Κορμά.


Η «φύσις» στη φιλοσοφία των Ελλήνων

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες φιλόσοφοι έχουν συγγράψει, ως βασικό έργο τους, βιβλίο «περί φύσεως», όπου είναι κοινή η αναγνώριση βασικών αρχών, όπως η «ενότητα» της φύσης, βασική αρχή της οικολογίας, η επίδρασή της στην ανθρώπινη συμπεριφορά, η παραδοχή της ως υποδείγματος μέτρου για την ανθρώπινη κοινωνία.

Ο Ηράκλειτος επιγραμματικά αναφέρει ότι ο κόσμος «ην αεί και έστι και έσται». Στα συγγράμματά του μπορούμε να ανιχνεύσουμε τη θεωρία της εντροπίας, σε φράσεις όπως «δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης». Τη θεωρία αυτή επεξεργάστηκαν σύγχρονοι μελετητές, όπως ο Νικόλας Γκεοργκέσκου - Ρέγκεν, και αποτελεί μια επανάσταση στην οικονομική επιστήμη. Με δυο λόγια, κάθε διαδικασία μετασχηματισμού απορροφά φυσικούς πόρους και ενέργεια και δημιουργεί τα προϊόντα και τα λύματα.

Η εισαγωγή του παράγοντα της ενέργειας στη διαδικασία της παραγωγής δημιουργεί αλυσιδωτές αντιδράσεις. Η θεωρία του Ηράκλειτου ότι η πορεία των πραγμάτων είναι μονοδρομική, ότι η μεταβολή είναι μη αντιστρεπτή, υλοποιείται στο παράδειγμα της φλόγας του κεριού, δηλαδή στην ενέργεια που χάνεται κατά την παραγωγική διαδικασία μετατρεπόμενη σε θερμότητα.

Να λοιπόν που οι έννοιες περί εντροπίας και ανακύκλησης, απόψεις βασικές για την οικολογία και την προστασία του περιβάλλοντος, υπάρχουν ήδη στα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Είναι φυσικό οι θεωρητικές αυτές απόψεις για τη φύση να οδηγούν στον σεβασμό της και στην αναγνώριση της επίδρασής της στον άνθρωπο.

Η επίδραση αυτή, που αναπτύσσεται στο περίφημο βιβλίο του Ιπποκράτη «Περί αέρων, υδάτων και τόπων», όπου τονίζεται ότι όχι μόνο ο χαρακτήρας και η δημιουργικότητα των λαών διαμορφώνονται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος, αλλά και η ίδια η υγεία τους – οι ασθένειες που τους βασανίζουν – είναι αποτέλεσμα των δεδομένων του μικροκλίματος, της διατροφής, της ποιότητας του ποσίμου νερού κ.λπ.

Η αναγνώριση της φύσης ως υποδειγματικού μέτρου για την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων βρίσκεται στη βάση της φιλοσοφικής, ηθικής, αισθητικής, κοινωνικής και οικονομικής θέσης των αρχαίων Ελλήνων.


Χωροταξία - πολεοδομία - οικισμοί

Χαρακτηριστικό του σεβασμού των αρχαίων Ελλήνων προς το περιβάλλον είναι το γεγονός ότι στη χωροθέτηση των οικισμών τους, κύριο μέλημα έθεταν την επιλογή υγιεινής τοποθεσίας, δεύτερο την επιλογή οχυρής τοποθεσίας και τρίτο την επιλογή πλούσιας τοποθεσίας. Όσο για τους οικισμούς, φρόντιζαν να οριοθετούν τις χρήσεις γης κατά τομείς, ώστε να γίνεται σωστή πολεοδομική εξυπηρέτηση. Υπήρχαν τα τείχη της πόλης και οι στρατώνες, οι ναοί και τα ιερά, οι αγορές και τα δημόσια κτήρια, οι κατοικίες και τα εργαστήρια, οι κρήνες και τα άλση.

Από τα κτήρια, τα μεν δημόσια ήταν επιβλητικά και λιθόκτιστα, αλλά μέσα στο πνεύμα του «μέτρου», της ισορροπίας και της σωστής χρήσης υλικών, τα δε ιδιωτικά, κυρίως κατοικίες και μικρά εργαστήρια, ήταν απλά και απέριττα, με προσπάθεια προσαρμογής στο περιβάλλον.

Τα σπίτια, κτισμένα με μικρές αποκλίσεις πάνω σε τυπική κάτοψη, είχαν την είσοδο που οδηγούσε από τον δρόμο στην κεντρική αυλή, γύρω από την οποία δημιουργούνταν ημιυπαίθριος χώρος, σαν στοά, στην οποία έβλεπαν τα δωμάτια.

Οι δρόμοι δεν ήταν πλακόστρωτοι παρά μόνο οι κύριοι άξονες, εξ ου και η σκόνη το καλοκαίρι και η λάσπη τον χειμώνα, που αποτελούσαν μεγάλο πρόβλημα.


Νομοθετική πρόνοια για το περιβάλλον

Υπήρχε πρόνοια, π.χ., για την απαγόρευση κοπής περισσότερων από 2 δέντρων ελιάς τον χρόνο από κάθε ιδιοκτήτη. Ο Σόλων είχε καθιερώσει αμοιβή 5 δραχμών για τη θανάτωση αρσενικού λύκου, αλλά μόνο 1 δραχμή για κάθε νεαρή λύκαινα, πράγμα που δείχνει ότι στόχος ήταν η μείωση, αλλά όχι και η εξόντωση του είδους. Και για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των πόλεων υπήρχαν νομοθετικά μέτρα, π.χ. η μεταφορά των σκουπιδιών και της κόπρου έπρεπε να γίνεται σε μεγάλη απόσταση. Για τον έλεγχο των κρηνών υπήρχε στην αρχαία Αθήνα «αιρετός» και όχι «κληρωτός» αρμόδιος.

Ο Πεισίστρατος γέμισε την Αθήνα με κρήνες και καταιωνιοτήρες, απαγόρευσε όμως τις δεξαμενές (πισίνες), για τον κίνδυνο των μολύνσεων και της σπατάλης νερού. Για την προστασία του περιβάλλοντος της πόλης, τα τυροκομεία και τα βυρσοδεψεία, που προκαλούσαν δυσάρεστες οσμές, ήταν υποχρεωτικό να εγκατασταθούν έξω από την πόλη, όπως και τα νεκροταφεία.

Τα εργαστήρια ήταν εγκατεστημένα κατά ομοειδείς ομάδες και δεδομένου του μικρού μεγέθους τους, με μέσο όρο απασχολουμένων τα 10 άτομα, δεν φαίνεται να ενοχλούσαν ιδιαίτερα το περιβάλλον. Προστατευτικά μέτρα λαμβάνονταν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

Στο Λαύριο, π.χ., τοποθετούσαν τα καμίνια για το λιώσιμο των μετάλλων στα ΝΑ. των οικισμών, επειδή οι επικρατούντες στην περιοχή άνεμοι είναι Β. και ΒΔ. Στη Θήβα υπήρχε το αξίωμα της «τελεαρχίας», δηλαδή της φροντίδας να μη σκορπίζονται στους δρόμους της πόλης απόβλητα και νερά ρευμάτων. Πολλές πόλεις είχαν απαγορεύσει την εκτροφή κατσικιών, εξαιτίας των καταστροφών που προκαλούσαν στις καλλιέργειες και το πράσινο γενικά.


Οικονομία και περιβάλλον

Κατευθυντήριος άξονας της οικονομικής σκέψης των αρχαίων Ελλήνων ήταν η φιλοσοφική τους πεποίθηση ότι προείχε η φυσική τάξη. Κάθε απόκλιση από αυτήν αποτελούσε «ύβριν» από τη σκοπιά της ηθικής και της δικαιοσύνης και άσκοπη ενέργεια από τη σκοπιά της οικονομίας.

Άρα η ορθολογική συμπεριφορά είναι η εναρμόνιση των ανθρώπινων ενεργειών ως προς τη φύση για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος με τη λιγότερη δυνατή σπατάλη πόρων, με στόχο την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού σε ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης, επίπεδο αυτάρκειας, αλλά ποτέ πολυτέλειας.

Ο Ξενοφών, ειδικότερα, ασχολείται κυρίως με την ορθολογιστική διαχείριση των φυσικών πόρων μιας περιοχής και με τη μελέτη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, ώστε οι ανθρώπινες ενέργειες να προσαρμόζονται πρακτικά προς το καλύτερο αποτέλεσμα της σχέσης πόρων - εδάφους -ανθρώπινης εργασίας.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί αντικείμενο της οικονομίας την παραγωγή αγαθών για άμεση χρήση και προτείνει τον αποτελεσματικό χειρισμό των πόρων και την ορθή σχέση των ανθρώπινων ενεργειών προς τη φύση, ώστε η παραγωγή να καλύπτει τις φυσικές ανάγκες, το δε εμπόριο να διαθέτει τα φυσικά πλεονάσματα.

Και οι δύο επισημαίνουν τους κινδύνους που συνεπάγεται η υπερβολική παραγωγή αγαθών, πέρα από το επίπεδο αυτάρκειας, που οδηγεί στον άσκοπο πλουτισμό και παρασύρει στον ευδαιμονισμό, την εκμετάλλευση ανθρώπων, την κατασπατάληση πόρων, τη δημιουργία πλαστών αναγκών και τελικά τη διαστροφή του ανθρώπινου χαρακτήρα.


Αισθητική του περιβάλλοντος

Συγκλονιστική εντύπωση μας κάνει σήμερα η εναρμόνιση της κλίμακας των κτηρίων και του φυσικού περιβάλλοντος κατά την αρχαιότητα.

Όχι μόνο τα μεγάλα δημόσια κτήρια, μα και τα μικρά έργα και τα ιδιωτικά ακόμη σπίτια και τα εργαστήρια θεωρούνταν αυτονόητο ότι έπρεπε να υποτάσσονται στην κλίμακα του χώρου, να εντάσσονται στην αισθητική διαμόρφωση του περίγυρου, να υπακούουν στις επιταγές του μέτρου και της ισορροπίας. Με άλλα λόγια, να συντελούν στην υλοποίηση ενιαίου αισθητικού αποτελέσματος.

Η αίσθηση του «μέτρου» δεν είναι μόνο θέμα αισθητικής, αλλά και κανόνας ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς. Η ίδια αίσθηση του «μέτρου», οι ίδιες αισθητικές και ηθικές αξίες διέπουν τη δημιουργία των καθημερινών αντικειμένων, των ρούχων και των επίπλων, αλλά και την καθημερινή συμπεριφορά των πολιτών, σε όλη την κλασική εποχή.


Δημόσια υγεία

Η υγεία στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν ύψιστο αγαθό, και κάθε ηλικία του ανθρώπου είχε αφιερωθεί σε κάποιο θεό - προστάτη.

Μέτρα για την υγιεινή του περιβάλλοντος υπήρχαν πολλά, τόσο για την αποξήρανση των ελών όσο και για την ύδρευση και αποχέτευση των οικισμών. Επίσης, παρά την έλλειψη επαρκών ποσοτήτων νερού, υπήρχε ιδιαίτερη πρόνοια για τη σωματική καθαριότητα, και η Αθήνα κατά τον Ε' αιώνα είχε 40 και πλέον δημόσια λουτρά. Υπήρχαν όμως και ιδιωτικά λουτρά, είτε κρύα είτε θερμά, η δε «πύελος», το ατομικό λουτρό, είναι γνωστό από την εποχή του Ομήρου. Γενικευμένα ήταν και τα θαλάσσια λουτρά και τα λουτρά σε ποτάμια.

Ως καθαριστικά μέσα χρησιμοποιούνταν η κιμωλία, το ανθρακικό νάτριο και το διάλυμα ποτάσας είτε από αλισίβα είτε από ειδική άργιλο, το «χαλεστραίον». Για την προστασία της δημόσιας υγείας φαίνεται ότι σε πολλές πόλεις υπήρχαν δημόσιοι γιατροί και η πολιτεία παρείχε δωρεάν περίθαλψη στους απόρους, έχοντας επιβάλει για τον σκοπό αυτό ειδικό κεφαλικό φόρο, το «ιατρικόν». Ο θεσμός όμως αυτός δεν ίσχυε στην Αθήνα, όπου ο Πλάτων απέτρεπε τη χρήση φαρμάκων συνιστώντας τη χρήση φυσιοθεραπευτικών μέσων.

[Σημείωση: Ολόκληρη την εργασία μπορείτε να βρείτε στο περιοδικό «Αρχαιολογία» (τεύχος 35)]