Ο μακρύς, σκληρός χειμώνας του 2011

Από την Καθημερινή

Tου Νίκου Γ. Ξυδάκη

Ο σκληρός χειμώνας του '11 αρχίζει νωρίς, απ' τον Σεπτέμβριο. Τα άδεια ράφια των σούπερ μάρκετ εμφάνισαν τυχαία μια εικόνα μέλλοντος. Ανησυχητική, δυσοίωνη. Εικόνα φτώχειας. Ασφαλώς συγκυριακή, αλλά τούτη η συγκυριακή εικόνα έρχεται να προστεθεί στη διαρκώς επεκτεινόμενη εικόνα των νεκρών μαγαζιών, στις άδειες βιτρίνες και τα ρυπαρά πεζοδρόμια.

Στις δυσοίωνες εικόνες προστίθενται εξίσου δυσοίωνα μηνύματα: για απολυμένους γνωστούς και συγγενείς, για επιχειρήσεις που κλείνουν, για κλάδους που φθίνουν. Ένας ιστορικός αποτόλμησε μια σύγκριση: Ο χειμώνας του 2011, υπό όρους, θα μείνει στις μνήμες των χορτάτων Ελλήνων του 21ου αιώνα σαν τον σκληρό χειμώνα του '41, του κατοχικού λιμού.

Δεν θα δούμε λιμό, βέβαια. Κινδυνεύουμε να δούμε όμως πάλι το ξεχασμένο και απωθημένο φάσμα της φτώχειας, αυτό που είχε παρέλθει οριστικά από την αυτοσυνείδηση των μεσαίων στρωμάτων κατά τις δεκαετίες της μεταπολίτευσης. Το κοινωνικό συμβόλαιο της μεταπολίτευσης, άλλωστε, στηρίχθηκε σε αυτή τη συνομολογία: ποτέ πια φτώχεια, ποτέ πια διχαστικές διακρίσεις, πολιτικές ή ταξικές.

Τώρα, η απειλή της φτώχειας επιστρέφει, συνοδευμένη από υπόδηλες απειλές κοινωνικών αποκλεισμών και νέων ταξικών διαφορισμών. Αμφισβητείται το κοινωνικό συμβόλαιο μιας 35ετίας. Τα απειλούμενα πλήθη το αισθάνονται· ίσως δεν το συνειδητοποιούν, δεν το αναλύουν, αλλά το αισθάνονται σε κάθε πόρο του δέρματός τους: η απειλή είναι υλική, βιοτική, δεν απειλούνται αορίστως πολιτικά οικουμενικά δικαιώματα.

Εξ ου και οι όποιες αντιδράσεις θα είναι αντιδράσεις προς υπεράσπιση των υλικών θεμελίων του βίου, και θα είναι αντιδράσεις εν τω βάθει, υπαρξιακά, πολιτικές. Δηλαδή, απρόβλεπτες, πέραν του παρόντος εννοιολογικού πλαισίου με το οποίο αντιλαμβανόμαστε το πολιτικό παιχνίδι.

Σημάδια αυτής της απρόβλεπτης, ανορθόδοξης συμπεριφοράς του πλήθους έχουν ήδη υπάρξει και έχουν σφραγίσει τον δημόσιο χώρο: ο Δεκέμβρης 2008, ανερμήνευτος εν πολλοίς ακόμη και σήμερα, ελλοχεύει στο συλλογικό φαντασιακό· και το οργισμένο ποτάμι της 5ης Μαΐου 2009, μαζικά αντισυστημικό και αντικοινοβουλευτικό, που ανακόπηκε μόνο από το αίμα αθώων.

Οι ανορθόδοξες, απρόοπτες συμπεριφορές εμφανίζονται σαν εκρήξεις, αλλά δεν προέρχονται εκ του μηδενός, πηγάζουν από υπόγεια ή και επιφανειακά ρεύματα ιδεών, που κυκλοφορούν πολλά χρόνια τώρα, επηρεάζουν, διαμορφώνουν στάσεις, ιδίως στη νεολαία, ευεπίφορη και ευάλωτη στο καινούργιο, στην υπέρβαση, στην ανυπακοή, στην αίρεση, στον οραματισμό, στη δημιουργία αλλά και στον μηδενισμό.

Η συρρίκνωση του μέλλοντος, η διάχυση ενός μετανεωτερικού κυνισμού ντυμένου σαν πραγματισμός, ο προϊών αποκλεισμός λαϊκών και μικρομεσαίων στρωμάτων από το greek dream του αυτοδημιούργητου, η διαψευσμένη υπόσχεση της διαρκούς ευδαιμονίας, ο συστημικός αποκλεισμός των μαζών από το πολιτικό παιχνίδι ακόμη και σαν δυνατότητα φωνής, όλα αυτά τα, λίγο - πολύ διεθνή, χαρακτηριστικά της άφωνης, απολιτικής μεταδημοκρατίας, συγκεράζονται με εγχώριες ιδιοσυστασίες, με την υποχώρηση της παραδοσιακής οικογένειας, με απίσχναση του παραγωγικού ιστού, με ξεθώριασμα ταυτοτήτων και αναπαραστάσεων. Συμποσούμενα και ανασυντιθέμενα δίνουν ένα δυνάμει εκρηκτικό κοινωνικό μείγμα, εγκαιροφλεγές, έτοιμο να αναφλεγεί δοθείσης αφορμής.

Αυτό το υπόστρωμα υπάρχει από χρόνια. Η ύφεση και η συνακόλουθη υλική αποψίλωση του βίου επισωρεύονται σαν προσχώσεις εξαιρετικά επιβαρυντικές σε ένα κοινωνικό σώμα του οποίου πλέον δεν γνωρίζουμε τις αντοχές, το όριο θραύσεως. Ενώπιον του ενδεχόμενου υλικού αφανισμού του, ή της μη αναστρέψιμης υποβάθμισης, είναι άγνωστο πώς θα αντιδράσει το πλήθος, αυτό το απρόβλεπτο, βουβό πλήθος.

Μία οδός είναι η υπακοή, η υποταγή, η προσαρμογή, για τη δαρβινική επιβίωση στο όποιο νέο κοινωνικό σχήμα προκύψει. Τούτη η οδός είναι η πιο πρόσφορη για τη μάζα που έχει μείνει χωρίς συλλογική αυτοσυνείδηση, χωρίς σχέδιο και ηγεσία· είναι η οδός της εξατομικευμένης διάσωσης, η οδός των ατομικών συγκρούσεων και συμβιβασμών.

Άλλη οδός είναι η ανυπακοή, η ανυποταξία, η εναντίωση, η σύγκρουση. Ατομικά ή σπερματικά ομαδικά, σε συσσωματώματα και αστερισμούς υποκειμενικοτήτων, σε δικτυωτές μικροσυλλογικότητες· πάντως όχι συλλογικά, με τα σχήματα και τις εννοιολογήσεις του 20ού αιώνα. Ρομαντισμός, νεοχιπισμός, τεχνοϋλισμός, υπαρξισμός, ανορθολογισμός, μηδενισμός διαπερνούν υπόγεια αυτά τα ανυπάκουα πλήθη.

Άλλη οδός υπόσχεται ορθολογική αναδιευθέτηση του συμβολαίου, σοσιαλδημοκρατικού τύπου. Είναι η δυσχερέστερη σε στιγμές κρίσης – όσο εδίδαξε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης.

Οποιαδήποτε οδός κι αν ακολουθηθεί, από τις ιχνογραφηθείσες ή άλλες, οι άνθρωποι ασφαλώς θα βγουν διαφορετικοί. Η χώρα θα βγει διαφορετική από αυτόν τον μακρύ χειμώνα.