Η άνοδος ενός υπερκρατικού καρτέλ τραπεζών

Aπό Το Ποντίκι, όπου δημοσιεύτηκε και το σκίτσο του Πάνου

Του Δημήτρη Καζάκη
οικονομολόγου - αναλυτή

Στις 17 του μηνός οι Βρυξέλλες αποφάσισαν να υποβάλουν τις 25 μεγαλύτερες τράπεζες της ευρωζώνης σε τεστ ακραίων συνθηκών (stress test) και να δημοσιοποιήσουν τα αποτελέσματα για να καθησυχάσουν επενδυτές και αγορές. Τα τεστ αυτά είναι ένα είδος «τεστ κοπώσεως» για τις τράπεζες, με τα οποία εξετάζεται η δυνατότητά τους να αντέξουν υπό ακραίες συνθήκες.

Μέχρι σήμερα οι ευρωκρατούντες δεν έχουν ανακοινώσει ποιες θα είναι αυτές οι ακραίες συνθήκες και το αν θα συμπεριλαμβάνουν σενάρια πτώχευσης της Ελλάδας, της Ισπανίας, της Πορτογαλίας κ.ο.κ. Ούτε αν θα συμπεριλαμβάνουν την υπόθεση μιας ακραίας κρίσης ρευστότητας συνολικά στην οικονομία σε συνθήκες βαθέματος της ύφεσης, όπως αρχίζει να διαφαίνεται στον ορίζοντα της ευρωζώνης. Με λίγα λόγια, αυτά τα «τεστ κοπώσεως» είναι πολύ εύκολο να στηθούν έτσι ώστε να παραγάγουν τα επιθυμητά αποτελέσματα από εκείνους που τα παραγγέλνουν.

Το σημαντικό λοιπόν δεν είναι αυτό, αλλά κάτι άλλο. Με την απόφαση αυτή έρχονται οι Βρυξέλλες, πρώτη φορά από την έκρηξη της παγκόσμιας κρίσης το 2007, και ομολογούν δημοσίως ότι το βασικό πρόβλημα της ευρωζώνης δεν είναι τα κράτη και τα δημόσια ελλείμματα, αλλά οι τράπεζες. Το πρόβλημα δηλαδή δεν είναι δημοσιονομικό, αλλά πρόβλημα πληθώρας κεφαλαίου, μιας τεράστιας συσσώρευσης κινητού πλούτου (μετοχών, δανείων, ομολόγων, παραγώγων κ.ο.κ.) πρώτα και κύρια στις μεγάλες εμπορικές τράπεζες.

Η αδυναμία να κινηθεί αυτός ο πλούτος στην αγορά, η αδυναμία να προσελκύσει τους επενδυτές και να παραγάγει πρόσθετο κέρδος για τους κατόχους του είναι η πραγματική βαθύτερη αιτία της κρίσης που βιώνουν σήμερα οι λαοί και οι χώρες της ευρωζώνης.


Η τράπεζα... κράτος

Ας δούμε τα στοιχεία. Χάρη στο ευρώ, το μεγαλύτερο μέρος του κινητού πλούτου στην ευρωζώνη συγκεντρώθηκε στις τράπεζες. Το ενεργητικό, δηλαδή η συνολική περιουσία, των τραπεζών σήμερα υπερβαίνει κατά τρεις φορές το συνολικό ΑΕΠ της ευρωζώνης. Με εξαίρεση τη Βρετανία, η οποία αποτελεί κέντρο της παγκόσμιας διατραπεζικής αγοράς από τον 19ο αιώνα, πουθενά αλλού στον ανεπτυγμένο κόσμο δεν έχουμε τέτοια υπερδιόγκωση των τραπεζών.

Αυτό που έγινε ήταν απλό: Με εργαλείο το κοινό νόμισμα, οι τράπεζες μπόρεσαν να μαζέψουν το χρήμα από ολόκληρη την οικονομία και να το αποδώσουν ξανά με τη μορφή δανείων σε νοικοκυριά, επιχειρήσεις και κράτη. Όσο μεγάλωνε ο όγκος των δανείων που χορηγούσαν οι τράπεζες, άλλο τόσο πολλαπλασιαζόταν η έκδοση ομολόγων, παραγώγων κ.ο.κ. με εγγύηση τα δάνεια και με σκοπό να βρουν την ευκαιρία να κερδοσκοπήσουν ακόμη περισσότερο οι ίδιες τράπεζες, αλλά και τα επενδυτικά κεφάλαια διεθνώς.

Όσο κρατούσε αυτό το πανηγύρι, το ευρώ εμφανιζόταν πανίσχυρο. Αρκεί να διατηρείται η σταθερότητα τιμών για να μην υπονομεύεται η αξία του χρήματος. Η αποθέωση του χρήματος ως μορφής συγκέντρωσης πλούτου αναδείχθηκε επίσημα σε κυρίαρχο δόγμα της συνολικής πολιτικής της ευρωζώνης, ό,τι κι αν στοίχιζε αυτό σε επίπεδο παραγωγής και απασχόλησης, όρων και αμοιβών της εργασίας, κοινωνικής πολιτικής και ασφάλισης.

Όταν ξέσπασε το μεγάλο κραχ, το φθινόπωρο του 2008, το οποίο άρχισε με τη χρεοκοπία της αμερικάνικης επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers τον Σεπτέμβριο εκείνου του έτους, η ευρωζώνη είχε συγκεντρώσει τόσο εύφλεκτο υλικό στα χαρτοφυλάκια των τραπεζών της, που ήταν ικανό να τινάξει τα πάντα στον αέρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι:

● Η βρετανική The Daily Telegraph (12.2.2009) είχε δημοσιοποιήσει μυστική μελέτη της Κομισιόν που ανέβαζε τα «τοξικά» χαρτιά, δηλαδή το κομμάτι εκείνο του ενεργητικού των τραπεζών που έπρεπε να ξεφορτωθούν, σε 16,3 τρισεκατομμύρια λίρες ή στο 44% του συνολικού ενεργητικού των τραπεζών της Ε.Ε.

● Η γερμανική Suddeutsche Zeitung (17.4.2009) εκτιμούσε ότι μόνο οι γερμανικές τράπεζες έπρεπε να ξεφορτωθούν πάνω από 800 δισ. ευρώ ενεργητικού.

Τι έγινε από τότε; Τίποτε το ουσιαστικό. Η αυταπάτη ότι το ευρώ θωράκιζε οικονομίες και τράπεζες οδήγησε ολόκληρη την ευρωζώνη στη βαθύτερη κρίση που έχουν γνωρίσει τα κράτη - μέλη της μεταπολεμικά. Και αιτία είναι η τρομακτική υπερδιόγκωση των τραπεζών, ορισμένες από τις οποίες σήμερα ξεπερνούν σε μέγεθος ενεργητικού τα κράτη της ευρωζώνης, ακόμη και τα μεγαλύτερα.

Ο Πίνακας 1 εμφανίζει τις 40 μεγαλύτερες εμπορικές τράπεζες της ευρωζώνης με κριτήριο το ενεργητικό τους. Τα μεγέθη των τραπεζών αυτών είναι πολλαπλάσια του μεγέθους των κρατών όπου έχουν την έδρα τους. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι:

● Μόνο η BNP Baribas διαθέτει ενεργητικό που ανερχόταν το 2009 στο 110,3% του ΑΕΠ της Γαλλίας.

● Οι δυο μεγαλύτερες τράπεζες της Γερμανίας, η Deutsche Bank και η Commerzbank, διαθέτουν ενεργητικό που ανερχόταν το 2009 στο 100,1% του ΑΕΠ της χώρας.

● Η ING Group διαθέτει ενεργητικό που το 2009 ανερχόταν στο 209,8% της Ολλανδίας.

● Η μεγαλύτερη τράπεζα της Ισπανίας, η Banco Santander, διαθέτει ενεργητικό που το 2009 σχεδόν ισοφάριζε το ΑΕΠ της χώρας.

Στο χείλος του γκρεμού

Η σύγκριση ανάμεσα στις 40 μεγαλύτερες τράπεζες της ευρωζώνης και τα 11 κράτη μέλη απ’ όπου προέρχονται αυτές φαίνεται ακόμη πιο καθαρά στον Πίνακα 3. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι 5 μεγαλύτερες τράπεζες της Ελλάδας διαθέτουν συγκεντρωτικά ενεργητικό που αντιστοιχούσε το 2009 στο 157% του ΑΕΠ της χώρας. Η Γαλλία μάλιστα είναι στη χειρότερη θέση, με τις 5 μεγαλύτερες τράπεζές της να διαθέτουν ενεργητικό σχεδόν 3 φορές μεγαλύτερο από το ΑΕΠ της χώρας.

Η κατάσταση αυτή είναι αρκετή για να βουλιάξει αναφανδόν τις ευρωπαϊκές οικονομίες, ακόμη κι αν αυτές δεν υπέφεραν από ελλείμματα και δημόσιο χρέος. Μάλιστα, αν συγκρίνουμε την υπερδιόγκωση των τραπεζών της ευρωζώνης με εκείνη των ΗΠΑ, θα διαπιστώσουμε ότι οι δεύτερες υστερούν σημαντικά.

Ο Πίνακας 2 δίνει τα στοιχεία του ενεργητικού των 7 μεγαλύτερων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στις ΗΠΑ, τα οποία συνολικά αντιστοιχούν στο 50% του ΑΕΠ της χώρας. Κάτι βέβαια που απέχει κατά πολύ από την κατάσταση στην ευρωζώνη. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που η τωρινή παγκόσμια κρίση μπορεί να ξέσπασε και να σακάτεψε πρώτα τις ΗΠΑ, αλλά, καθώς φαίνεται, απειλεί να αποτελειώσει τις χώρες της ευρωζώνης και μαζί τους το ευρώ.

Η κατάσταση στο τραπεζικό σύστημα της ευρωζώνης έφτασε στα όριά της τον περασμένο Μάιο. Σύμφωνα με το Μηνιαίο Δελτίο Ιουνίου της ΕΚΤ, εκτίναξε την πιθανότητα πτώχευσης μερικών ευρωπαϊκών πιστωτικών ιδρυμάτων. Πράγματι η πιθανότητα μιας ταυτόχρονης πτώχευσης δύο ή περισσοτέρων μεγάλων και σύνθετων τραπεζικών συγκροτημάτων... αυξήθηκε κάθετα στις 7 Μαΐου φτάνοντας επίπεδα υψηλότερα από εκείνα μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers.

Με άλλα λόγια, στις 7 Μαΐου η ευρωζώνη βρέθηκε πάρα πολύ κοντά στην κατάρρευση ορισμένων μεγάλων τραπεζικών ιδρυμάτων. Ποια ήταν αυτά; Το Μηνιαίο Δελτίο της ΕΚΤ δεν αναφέρει. Ούτε αναφέρει αν αυτές οι μεγάλες τράπεζες – που βέβαια δεν ήταν της Ελλάδας ούτε της Ισπανίας ούτε της Πορτογαλίας – έχουν αποτρέψει την πιθανότητα της πτώχευσης. Κι αυτό γιατί η πιθανότητα μπορεί να υποχώρησε προσωρινά, αλλά δεν εξαλείφθηκε.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που εκείνες τις ημέρες ο πρόεδρος της ΕΚΤ Ζ.Κ. Τρισέ δεν μπορούσε να κρύψει την αγωνία του όταν δήλωνε σε συνέντευξή του στο Der Spiegel (13.5) ότι: 

«Είναι καθαρό πώς από τον Σεπτέμβριο του 2008 αντιμετωπίζουμε την πιο δύσκολη κατάσταση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο – ίσως από την εποχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Έχουμε βιώσει – και εξακολουθούμε να βιώνουμε – αληθινά δραματικές εποχές».

Τα βάρη στην κοινωνία

Έτσι προέκυψε το Ταμείο Ευρωπαϊκής Στήριξης με τα 750 δισ. ευρώ, του οποίου βασικό εργαλείο για την αντιμετώπιση της κατάστασης είναι το ειδικό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Στήριξης, το οποίο έχει τον κύριο όγκο των διαθέσιμων κεφαλαίων, δηλαδή τα 450 δισ. ευρώ. Με άλλα λόγια, ο κύριος όγκος κεφαλαίων του «μηχανισμού στήριξης» της ευρωζώνης δεν προορίζεται για τις χώρες υπό χρεοκοπία, αλλά για τις μεγάλες τράπεζες.

Ο μηχανισμός αυτός δεν αρκεί. Προκειμένου να διασωθούν οι μεγάλες τράπεζες δεν αρκούν τα πακέτα στήριξης ούτε οι διαρκείς ενέσεις ρευστότητας της ΕΚΤ. Χρειάζεται να υποτιμηθεί ραγδαία η οικονομία της ευρωζώνης, ώστε οι μεγάλες ζημιές στο ενεργητικό των μεγάλων τραπεζών να μεταφερθούν στην κοινωνία, δηλαδή να κοινωνικοποιηθούν. Χρειάζεται επίσης το κράτος να απαλλαγεί από όλες τις κοινωνικές του υποχρεώσεις προκειμένου να φορτωθεί τα βάρη των τραπεζών.

Έτσι έχει επιβληθεί μια πολύ αυστηρή περικοπή δημόσιων δαπανών σ' όλες τις χώρες του ευρώ, που για το 2010 υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί γύρω στο 10% του συνολικού ΑΕΠ της ευρωζώνης. Ενώ ένα επιπλέον 10% του ΑΕΠ υπολογίζεται ότι θα χάσει η κοινωνία μέσα από την αύξηση της ανεργίας, τη μείωση μισθών και συντάξεων κ.ο.κ.

Όμως, ούτε κι αυτή η κατά 20% υποτίμηση της πραγματικής οικονομίας είναι αρκετή για να στηρίξει τις μεγάλες τράπεζες. Γι' αυτό οι ευρωκρατούντες προχωρούν γρήγορα σε θεσμικές παρεμβάσεις τέτοιες που θα επιτρέψουν στους ίδιους τους τραπεζίτες να ελέγξουν απευθείας τα δημοσιονομικά των χωρών - μελών. Έτσι στις 10 Ιουνίου η ΕΚΤ κυκλοφόρησε ένα έγγραφο με τις προτάσεις της για την «ενίσχυση της οικονομικής διακυβέρνησης στην ευρωζώνη».

Με αυτό η ΕΚΤ ζητά τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης ευρωπαϊκής δημοσιονομικής υπηρεσίας με σκοπό την «ενίσχυση της ανεξάρτητης εποπτείας των κρατικών προϋπολογισμών». Ανεξάρτητη από ποιον; Μα φυσικά από τα ίδια τα κράτη-μέλη. Περιττό βέβαια να πούμε από ποιον θα ελέγχεται αυτή η υπηρεσία: από την ίδια την ΕΚΤ, έστω κι αν αυτή δημιουργηθεί στο γενικό πλαίσιο της Κομισιόν.

Για να προωθηθεί αυτό το σχέδιο, ο κ. Τρισέ και οι ομόλογοί του στις διοικήσεις των κεντρικών τραπεζών σε κάθε χώρα έχουν ξεκινήσει ολόκληρη εκστρατεία. Βασικό επιχείρημα είναι αυτό που χρησιμοποίησε πρόσφατα ο Γιούργκεν Σταρκ της διοίκησης της ΕΚΤ στη Φραγκφούρτη, ο οποίος είπε: 

«Δεν υπάρχει εναλλακτική στο ευρώ, δεν υπάρχει καμιά εναλλακτική» στη νομισματική ένωση, «όλες οι άλλες προσεγγίσεις δεν θα οδηγήσουν πουθενά».

● Ο Μάριο Ντράγκι της Κεντρικής Τράπεζας της Ιταλίας ισχυρίστηκε κάτι ανάλογο όταν είπε ότι «ο κόσμος πρέπει να καταλάβει ότι το ευρώ είναι εδώ για να μείνει».

● Ο Αθανάσιος Ορφανίδης της διοίκησης της ΕΚΤ έλεγε πρόσφατα ότι η ισχυροποίηση της οικονομικής διακυβέρνησης στην ευρωζώνη «είναι εξαιρετικής σημασίας προκειμένου να αποτρέψουμε μια παρόμοια κρίση στο μέλλον».

● Όσο για τον «δικό μας» Γ. Προβόπουλο, δεν θα μπορούσε να λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή: εμφανίστηκε εξαιρετικά πρόθυμος να παραδώσει όλες τις βασικές λειτουργίες του προϋπολογισμού και της οικονομίας συνολικά στους τραπεζίτες.

Σύμφωνα μ' αυτόν τον κύριο, το «πλαίσιο» που θα διαμορφωθεί «θα πρέπει να περιλαμβάνει την εποπτεία σε κομβικά μέτρα για την ανταγωνιστικότητα στις μεμονωμένες χώρες. Αυτοί οι δείκτες θα πρέπει να περιλαμβάνουν συγκριτικές τιμές και εργατικά κόστη, εξωτερικές ανισορροπίες, καθώς και το χρέος τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα» (The Wall Street Journal, 21.6).

Με άλλα λόγια, αυτό που προτείνεται είναι η μετεξέλιξη της ευρωζώνης σε ένα υπερεθνικό και υπερκρατικό καρτέλ των τραπεζών με επικεφαλής την ΕΚΤ. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ζαν Πισανί – Φερί, διευθυντής του ιδρύματος Bruegel, ενός ιδρύματος από τα πιο αγαπημένα στις μεγάλες τράπεζες, με έδρα τις Βρυξέλλες, εξηγούσε ότι η συγκεκριμένη πρόταση «αποδεικνύει πόσο δυνατή έχει αναδειχθεί από την κρίση η ΕΚΤ σε σύγκριση με την Κομισιόν και το Ευρωγκρούπ» (Financial Times, 20.6).

Ούτε είναι τυχαίο που την πρόταση αυτή υποστηρίζει και η ηγεσία του ΔΝΤ, με τον Στρος - Καν να δηλώνει στους Financial Times (18.6) ότι 

«το κοινό νόμισμα δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τον οικονομικό συντονισμό και ελπίζω πως αυτή η κρίση θα πείσει τις κυβερνήσεις ότι ο συντονισμός είναι ο δρόμος προς τα εμπρός».

Έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία της οικονομίας της αγοράς, οι τράπεζες επιδιώκουν να πάρουν τα ηνία από τα κράτη, να τα υπερσκελίσουν, να τα καθυποτάξουν, να τα απορροφήσουν, να τα μετατρέψουν σε προέκτασή τους, σε εργαλεία τους. Πρώτη φορά γίνεται η προσπάθεια να οικοδομηθεί κάτι τέτοιο, με την ελπίδα να απελευθερωθεί τελείως η κερδοσκοπική, τοκογλυφική και αεριτζήδικη δράση των τραπεζών.

Αυτό αποκαλείται σχηματικά «ομοσπονδιοποίηση της Ευρώπης», που σίγουρα θα την ακούμε όλο και περισσότερο από τα κατευθυνόμενα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης το αμέσως επόμενο διάστημα. Αν νομίζετε ότι η αυθαιρεσία των τραπεζών σήμερα έχει ξεπεράσει κάθε όριο, φανταστείτε μόνο τι θα γίνει όταν οικοδομήσουν το δικό τους υπερκρατικό καρτέλ.