Υπό διακινδύνευση η κρατική υπόσταση της Ελληνικής Δημοκρατίας

Του Κώστα Χρυσόγονου  
καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, συνταγματολόγου

Η Ελλάδα εισέρχεται με ταχύτητα στη πιο επικίνδυνη στροφή της μεταπολεμικής της Ιστορίας. Τα επόμενα χρόνια προμηνύονται για τον ελληνικό λαό τα δυσκολότερα από την περίοδο της γερμανικής κατοχής. Στην πραγματικότητα, άλλωστε, η χώρα από τον Μάιο και μετά τελεί υπό μία μετανεωτερική εκδοχή οικονομικής ξένης κατοχής, που είναι η περιβόητη «τρόικα» και ο «μηχανισμός στήριξης της ελληνικής οικονομίας», που για μένα δεν είναι μηχανισμός στήριξης της ελληνικής οικονομίας, είναι μηχανισμός στήριξης των ξένων δανειστών.


Ας μου επιτραπεί εδώ, εν είδει παρενθέσεως, να πω ότι όση ευθύνη για την υπερχρέωση φέρουν οι ελληνικές κυβερνήσεις, που αλόγιστα και ανεύθυνα δανείζονταν, και άρα και οι ψηφοφόροι, οι οποίοι τις ανεδείκνυαν, άλλη τόση φέρουν οι διοικήσεις των ξένων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, που εξίσου αλόγιστα και ανεύθυνα δάνειζαν και συνεπώς και οι μέτοχοί τους.

Άρα δεν είναι λογικό – και δεν είναι και βιώσιμο βεβαίως – να επιδιώκεται μέσω αυτού του μηχανισμού, ασύμμετρης κατ' ουσία πτώχευσης, να επιρριφθούν όλες οι συνέπειες της υπερχρέωσης και της διαγραφόμενης παύσης πληρωμών εις βάρος του ελληνικού λαού και αντιθέτως να επιχειρείται να ικανοποιηθούν στο ακέραιο οι δανειστές. Αυτό δεν είναι το κύριο αντικείμενο της εισήγησής μου, απλώς το λέω εισαγωγικά. Το κύριο αντικείμενο είναι η Δανειακή Σύμβαση.

Η Δανειακή Σύμβαση που υπογράφτηκε στις 8 Μαΐου 2010 μεταξύ, αφενός, της Ελληνικής Δημοκρατίας ως δανειολήπτη και, αφετέρου, των κρατών μελών της Ευρωζώνης, εκτός της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και του γερμανικού πιστωτικού ιδρύματος για την ανοικοδόμηση, όπως λέγεται, το οποίο τελεί υπό την εγγύηση και ενεργεί προς το δημόσιο συμφέρον της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, είναι μία διεθνής σύμβαση, η οποία υποβλήθηκε στη Βουλή για κύρωση με νόμο και το σχετικό νομοσχέδιο, εξ όσων γνωρίζω, ακόμη εκκρεμεί, δεν έχει περάσει από τη Βουλή.

Είναι άλλο πράγμα αυτό και άλλο η ψήφιση του Ν. 3845/2010, που επιγράφεται «Μηχανισμός Στήριξης της Ελληνικής Οικονομίας». Ειρήσθω εν παρόδω, αυτή η έκφραση δεν υπάρχει σε καμία από τις δηλώσεις των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωζώνης που προηγήθηκαν, είναι έκφραση για εγχώρια κατανάλωση. Οι δηλώσεις αυτές κάνουν λόγο για στήριξη της Ευρωζώνης και όχι για στήριξη της ελληνικής οικονομίας.


Τι προβλέπει η Δανειακή Σύμβαση

Εν πάση περιπτώσει, είναι διαφορετικό το ζήτημα της ψήφισης του Ν. 3845/2010 και διαφορετικό το ζήτημα της δανειακής σύμβασης, η οποία, επαναλαμβάνω, εκκρεμεί προς κύρωση και θα κυρωθεί προφανώς με νόμο από τη Βουλή. Τι λέει αυτή η Σύμβαση:

1. Σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ. 4 α «η χορήγηση και εκταμίευση οποιασδήποτε δόσης του δανείου» (ήδη έχει δοθεί η πρώτη δόση) «τελεί υπό την προϋπόθεση της υποβολής "γνωμοδοτήσεων"» – ουσιαστικά πρόκειται για προκατασκευασμένες δηλώσεις, το κείμενο των οποίων εμπεριέχεται αυτούσιο στη Δανειακή Σύμβαση – «από τους νομικούς συμβούλους των υπουργείων Δικαιοσύνης και Οικονομικών».

2. Το άρθρο 4 παρ. 1β προσθέτει: «Ο δανειζόμενος, η Ελληνική Δημοκρατία, εγγυάται ότι οι γνωμοδοτήσεις αυτές είναι ορθές και ακριβείς». Τι λένε οι γνωμοδοτήσεις; Σημασία έχει κυρίως το σημείο «12», το οποίο διαβεβαιώνει τους δανειστές, δηλαδή τα άλλα κράτη μέλη της Ευρωζώνης και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ότι ούτε ο δανειζόμενος ούτε οποιαδήποτε περιουσία του έχουν ασυλία λόγω κυριαρχίας, ή για άλλο λόγο, από τη δικαιοδοσία και την εκτέλεση σχετικά με κάθε ενέργεια ή διαδικασία σχετική με τη Σύμβαση.

3. Περαιτέρω, σύμφωνα με το άρθρο 14 παρ. 5 της συμβάσεως, «ο δανειολήπτης αμετάκλητα και άνευ όρων παραιτείται από κάθε ασυλία που έχει, ή πρόκειται να αποκτήσει, όσον αφορά τον ίδιο ή τα περιουσιακά του στοιχεία, από νομικές διαδικασίες σε σχέση με την παρούσα σύμβαση, περιλαμβανομένων, χωρίς περιορισμούς της ασυλίας όσον αφορά την άσκηση αγωγής, δικαστική απόφαση ή άλλη διαταγή, και όσον αφορά την εκτέλεση και επιβολή κατά των περιουσιακών στοιχείων του, στον βαθμό που δεν το απαγορεύει δεσμευτικό δίκαιο» – «mandatory law» λέει το πρωτότυπο κείμενο της Δανειακής Συμβάσεως στην αγγλική γλώσσα.


Παράβαση καθήκοντος

Σε τι συνίσταται αυτό το δεσμευτικό Δίκαιο είναι προς το παρόν άδηλο. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι υφίσταται διεθνές έθιμο, απαγορευτικό της αναγκαστικής εκτέλεσης σε περιουσιακά στοιχεία του κράτους προορισμένα για δημόσιους σκοπούς.

Ωστόσο φαίνεται να γίνεται γενικά αποδεκτό στη θεωρία του Διεθνούς Δικαίου ότι το κράτος - οφειλέτης μπορεί να παραιτηθεί από την ασυλία του αυτή έναντι εκτέλεσης με ρητή πράξη του. Και ασφαλώς θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως τέτοια ρητή πράξη είναι η υποβολή των γνωμοδοτήσεων των νομικών συμβούλων των δύο υπουργείων και η διαβεβαίωση της ελληνικής κυβέρνησης για την ακρίβειά τους.

Παρενθετικά επιτρέψτε μου να πω ότι κατά την άποψή μου η υπογραφή των γνωμοδοτήσεων αυτών – χωρίς να είμαι ποινικολόγος και χωρίς να θέλω να παραστήσω τον εισαγγελέα – μου μοιάζει τουλάχιστον να εμπίπτει στη νομοθετική μορφή της παραβάσεως καθήκοντος. Όταν δηλαδή διαβεβαιώνεται ότι η Ελλάδα δεν πρόκειται να προβάλει ενστάσεις απορρέουσες από την κυριαρχία της κατά της εκτελέσεως που πρόκειται να επισπεύσει κράτος - δανειστής, αν δεν καταφέρουμε να αποπληρώσουμε εγκαίρως, έστω και μία από τις δόσεις του δανείου.


Δυσμενές το αγγλικό Δίκαιο

Σημειωτέον μάλιστα ότι εφαρμοστέο δίκαιο για την παραπάνω σύμβαση είναι – σύμφωνα με το άρθρο 14 παρ. 1 – όχι το ελληνικό, αλλά το αγγλικό Δίκαιο και αποκλειστικά αρμόδιο δικαστήριο για όλες τις διαφορές που προκύπτουν από αυτή τη Σύμβαση, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Λουξεμβούργου, σύμφωνα με την παρ. 2 του ίδιου άρθρου 14. Στο αγγλικό Δίκαιο θέματα ασυλίας κρατών ρυθμίζονται από τη state immunity act του 1978, όπως έχει τροποποιηθεί έκτοτε.

Στο πεδίο της αναγκαστικής εκτέλεσης τα άρθρα 13 παρ. 2-4 του νόμου αυτού επιτρέπουν την εκτέλεση κατά του αλλοδαπού Δημοσίου μόνο για περιουσιακά στοιχεία χρήσης jure gestionis. Θα διαβάσω την έκφραση στα αγγλικά: «property in use or itendy for use for commercial purposes», δηλαδή για εμπορικούς σκοπούς.

Το κρίσιμο ζήτημα εδώ είναι αν η διάταξη αυτή της state immunity act υπερισχύει του σημείου «12» των γνωμοδοτήσεων και περαιτέρω πώς ακριβώς θα οριοθετηθεί ερμηνευτικά η εκτέλεση. Με άλλες λέξεις, είναι σαφές ότι π.χ. το Μέγαρο τη Βουλής, ή τα κτήρια στα οποία στεγάζονται τα υπουργεία, ή τα πολεμικά αεροσκάφη της Ελληνικής Αεροπορίας, ή τα πολεμικά πλοία του Πολεμικού Ναυτικού συνιστούν τους απαραίτητους φιλικούς όρους για την κυρίαρχη κρατική υπόσταση της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Εκεί είναι σαφές ότι πρόκειται για περιουσία, η οποία, όχι απλώς είναι προορισμένη για δημόσιο σκοπό, αλλά συνιστά, επαναλαμβάνω, προϋπόθεση της άσκησης κυριαρχίας εκ μέρους του κράτους, αν και βεβαίως οι γνωμοδοτήσεις λένε ότι το κράτος παραιτείται. Αλλά, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι η παραίτηση αυτή δεν είναι έγκυρη, ερωτάται:

● Πώς θα ερμηνευτούν τα όρια από το δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο φαίνεται να είναι αρμόδιο;

● Δηλαδή αυτά είναι στοιχεία εθνικής κυριαρχίας;

● Ο Παρθενώνας τι είναι; Από πού προστατεύεται ο Παρθενώνας;

● Το Μουσείο της Ακρόπολης τι είναι;

● Ο αρχαιολογικός χώρος της Ολυμπίας τι είναι;

Καταλαβαίνετε, λοιπόν, ότι εδώ ανοίγει πεδίο, όπου παίζουμε εν ου παικτοίς. Εξάλλου το εφαρμοστέο αγγλικό Δίκαιο παρέχει στο κράτος - οφειλέτη ελάχιστες άμυνες για τη μη εκτέλεση, ιδίως στην εξαιρετικά εξασθενημένη πλέον act of state doctrine.

Δεν πρόκειται να επεκταθώ περισσότερο, δεν είμαι ειδικός σε θέματα αγγλικού Δικαίου, αλλά γενικά εκείνο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι το αγγλικό Δίκαιο σε τέτοια θέματα ακριβώς, επειδή το Ηνωμένο Βασίλειο είναι έδρα χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και επειδή τίθενται κατ’ επανάληψη θέματα τέτοια σε σχέση με αλλοδαπά κράτη - οφειλέτες έναντι των ιδρυμάτων αυτών, είναι το χειρότερο δυνατό Δίκαιο για τον οφειλέτη.

Δεν επιλέχθηκε τυχαία το αγγλικό Δίκαιο, όπως δεν επιλέχθηκε τυχαία και το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο οποίο, ως γνωστό, πλειοψηφούν δικαστές προερχόμενοι από τα κράτη - δανειστές. Δεν είναι καν δηλαδή αμερόληπτο Δικαστήριο το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα ήταν προτιμότερο από την άποψη αυτή π.χ. το Δικαστήριο της Χάγης.


Αντισυνταγματική η δανειακή σύμβαση

Το σημείο «12» των γνωμοδοτήσεων φαίνεται εν πάση περιπτώσει να ανατρέπει τη βασική αρχή του Δικαίου της εκτέλεσης κατά του δημοσίου – που θετικοποιείται στο άρθρο 4 παρ. 1 του Ν. 3068/2002 – ότι δηλαδή αυτή γίνεται σε βάρος μόνο της ιδιωτικής περιουσίας του δημοσίου, των ΟΤΑ, των ΝΠΔΔ κατ' αποκλεισμό της δημόσιας περιουσίας τους.

Εξάλλου η δανειακή σύμβαση, μετά την κύρωσή της με νόμο, που φοβάμαι ότι θα συμβεί, αποκτά την κατά το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος τυπική ισχύ και συνεπώς υπερισχύει του Ν. 3068/2002. Είναι βέβαια προφανές ότι η ύπαρξη ακατάσχετων δημοσίων πραγμάτων, όπως ο οπλισμός και οι εγκαταστάσεις των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας, τα κτίρια όπου στεγάζονται και λειτουργούν τα άμεσα όργανα του κράτους κ.ο.κ., καθώς και απαιτήσεων, ή χρηματικών διαθεσίμων π.χ. για τη μισθοδοσία του προσωπικού τους, είναι αναγκαίο για να διασφαλιστεί η ύπαρξη και η κυρίαρχη υπόσταση ενός κράτους.

Εφόσον το κράτος δεν επιτρέπεται, ενόψει των θεμελιωδών διατάξεων των άρθρων 1 και 26 του Συντάγματος (λαϊκή κυριαρχία και διάκριση των εξουσιών) να απαλλοτριώσει ή να εκχωρήσει με οποιονδήποτε τρόπο σε ιδιώτες ένα πυρήνα αρμοδιοτήτων που συνιστούν άσκηση κατ' εξοχήν δημόσιας εξουσίας και έκφραση κυριαρχίας, όπως έχει κρίνει στο παρελθόν η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας, αντίστοιχα δεν επιτρέπεται να στερηθεί και από τα υλικά μέσα που καθιστούν πρακτικά εφικτή την άσκηση της κυριαρχίας του τουλάχιστον.

Θα έλεγα ότι δεν επιτρέπεται να αποστερηθεί και από τα υλικά μέσα που του επιτρέπουν την εκπλήρωση άλλων αποστολών του, όπως είναι π.χ. η κατά το άρθρο 24 του Συντάγματος υποχρέωσή του για προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος.

Άρα, για μένα, ως συνταγματολόγο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο κυρωτικός της δανειακής σύμβασης νόμος είναι στο σημείο αυτό αντισυνταγματικός και – προσθέτω – τέτοιες διατάξεις ούτε με εφαρμογή των παρ. 2 και 3 του άρθρου 28 του Συντάγματος θα μπορούσαν θεμιτά να θεσπιστούν – δηλαδή έστω και με αυξημένη πλειοψηφία με τις προϋποθέσεις εκείνες – διότι θίγουν πρόδηλα τις βάσεις του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπως και για τον ίδιο λόγο δεν θα μπορούσαν να θεσπιστούν, ούτε καν με αναθεώρηση του Συντάγματος κατά το άρθρο 110.


Υπό διακινδύνευση η κυρίαρχη κρατική υπόσταση της Ελληνικής Δημοκρατίας

Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι για τις διαφορές που τυχόν ανακύψουν από τη δανειακή σύμβαση ιδρύεται, όπως προείπα, αποκλειστική αρμοδιότητα του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Μπορεί, λοιπόν, από τώρα να πιθανολογήσει κανείς ότι το Δικαστήριο αυτό θα προσανατολιστεί με βάση το άρθρο 27 της Σύμβασης της Βιέννης του 1969 για το Δίκαιο των Συνθηκών, που ορίζει ότι τα κράτη δεν μπορούν να επικαλεστούν διατάξεις του εσωτερικού τους δικαίου, άρα ούτε και του εθνικού τους Συντάγματος, για να αποφύγουν την εκπλήρωση των διεθνών τους υποχρεώσεων, όπως προδήλως είναι οι υποχρεώσεις με βάση τη Δανειακή αυτή Σύμβαση που θα κυρωθεί με νόμο.

Το μόνο που θα μπορούσε να προσθέσει κανείς εδώ βέβαια είναι ότι, αν θεωρηθεί πως η Δανειακή Σύμβαση εκχωρεί στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο Λουξεμβούργο, την αρμοδιότητα να κρίνει επί ανακοπών του Ελληνικού Δημοσίου κατά της κατασχέσεως π.χ. του Μεγάρου της Βουλής ή των πολεμικών αεροσκαφών της Ελληνικής Αεροπορίας, τότε αυτό συνιστά αναγνώριση σε διεθνές όργανο, ή σε όργανα εν πάση περιπτώσει υπερεθνικού οργανισμού, όπως είναι το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αρμοδιοτήτων κατά το Σύνταγμα, γιατί σαφώς πρόκειται για αρμοδιότητα άσκησης δικαιοδοτικού έργου που καλύπτεται από άρθρα 94 επόμενα του Συντάγματος και άρα τουλάχιστον ως προς αυτό ειδικά το σημείο θα απαιτείτο η πλειοψηφία των 3/5 για την κύρωση της Δανειακής Σύμβασης, αν υποθέσουμε πως υπονοείται κάτι τέτοιο. Αλλά ούτε και αυτό είναι βεβαίως ξεκάθαρο από το κείμενο του νόμου.


Μετατροπή της Ελλάδας σε διεθνές προτεκτοράτο

Η περαιτέρω έρευνα του κύρους και της ερμηνείας του σημείου «12» των γνωμοδοτήσεων και των άρθρων 4 και 14 της Σύμβασης από την οπτική γωνία του διεθνούς, ή και του εφαρμοστέου αγγλικού Δικαίου, εκφεύγει από τα πλαίσια της εισήγησης αυτής.

Παρά ταύτα, χωρίς καμία διάθεση της δραματοποίησης της κατάστασης, θα μπορούσε να διατυπωθεί το συμπέρασμα πως η Δανειακή αυτή Σύμβαση θέτει μεσοπρόθεσμα τουλάχιστον σε διακινδύνευση ακόμη και τα αναγκαία μέσα άσκησης της εθνικής μας κυριαρχίας, δηλαδή στην πραγματικότητα θέτει σε διακινδύνευση την ίδια την κυρίαρχη κρατική υπόσταση της Ελληνικής Δημοκρατίας. Άλλωστε, δεν λείπουν τα ιστορικά παραδείγματα κρατών που υποχρεώθηκαν αν απορροφηθούν από άλλα ή να μετατραπούν σε προτεκτοράτα, ως συνέπεια της πτώχευσής τους.

1. Το 1928 η Μεγάλη Βρετανία υποχρέωσε το ουσιαστικά ανεξάρτητο κράτος της Νέας Γης – είναι ένα μεγάλο νησί στα ανοικτά των ακτών του Καναδά στον Ατλαντικό, με έκταση όση η Ιρλανδία – να απορροφηθεί από τον Καναδά, διότι δεν μπορούσε να αποπληρώσει το δημόσιο χρέος του. Έγινε μία συγχώνευση κρατών.

2. Μερικές δεκαετίες νωρίτερα, το 1870, και πάλι η Μεγάλη Βρετανία, στηριζόμενη στην ισχύ του στόλου της, μετέτρεψε σε προτεκτοράτο την Αίγυπτο, διότι δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει το δημόσιο χρέος της.

Δεν βρισκόμαστε βεβαίως στην εποχή των κανονιοφόρων, αλλά φαίνεται πως οι διεθνείς κεφαλαιαγορές έχουν εξίσου αποτελεσματικά μέσα για να επιβάλουν την κυριαρχία τους στα εθνικά κράτη.

Φοβάμαι ότι όλα αυτά δεν έχουν γίνει αντιληπτά στην πραγματική διάσταση από τον ελληνικό λαό. Δεν έχουν γίνει αντιληπτά διότι υπάρχει ένα οργανωμένο σύστημα παραπληροφόρησης και αποσιώπησης της αλήθειας από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, το οποίο δεν αφήνει τον ελληνικό λαό να αντιληφθεί τι πρόκειται να συμβεί τα επόμενα χρόνια στη χώρα αυτή. 

Η εφαρμογή του Μνημονίου και του Μηχανισμού Στήριξης, με όλα όσα συνεπάγεται, φοβάμαι ότι παραπέμπουν στη μετατροπή της χώρας μας – στο όχι πολύ μακρινό μέλλον – σε ένα οικονομικά εξαθλιωμένο διεθνές προτεκτοράτο, όπως είναι π.χ. το Κοσσυφοπέδιο, όσο απαισιόδοξο και αν ακούγεται αυτό.


Απαλλαγή της χώρας από την «τάξη» των επαγγελματιών πολιτικών

Επιτρέψτε μου καταληκτικά να προσθέσω ότι, κατά την άποψή μου, βεβαίως και θα υπήρχε άλλος δρόμος, βεβαίως και θα υπήρχε άλλη λύση. Και ο άλλος αυτός δρόμος θα ήταν να υπάρξει αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους, η οποία να ξεκινήσει από τώρα, διότι στην πραγματικότητα αυτό που γίνεται είναι ότι μεταθέτουμε ελαφρώς κατά δύο έτη το πρόβλημα, αλλά και ταυτόχρονα το επιδεινώνουμε.

Και βεβαίως η αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους θα έπρεπε κατά την άποψή μου να συνδυαστεί και με μία ευρεία συνταγματική μεταρρύθμιση, η οποία να βοηθήσει προς την κατεύθυνση της απαλλαγής της χώρας από την «τάξη» των επαγγελματιών πολιτικών, οι οποίοι και μας οδήγησαν στο σημείο αυτό. Στην ουσία η «τάξη» των επαγγελματιών πολιτικών είναι σήμερα για την Ελλάδα ό,τι ήταν στον μεσαίωνα η τάξη των ευγενών γαιοκτημόνων.

Τότε οι ευγενείς γαιοκτήμονες επιβάλλονταν στον πληθυσμό με τη χρήση της βίας. Σήμερα η πολιτική τάξη επιβάλλεται στο λαό μέσω του πελατειακού εξανδραποδισμού του. Αυτός ο εξανδραποδισμός επιτεύχθηκε, όμως, με δανεικά χρήματα. Τώρα που τελειώνουν τα δανεικά, θα σημάνει η ώρα της αλήθειας.

Στο πλαίσιο μια τέτοιας συνταγματικής μεταρρύθμισης, πιστεύω ότι καίριο σημείο θα έπρεπε να είναι η θεσμοθέτηση κωλύματος εκλογιμότητας μετά τη συμπλήρωση ορισμένου χρόνου βουλευτικής θητείας. Θέλετε να είναι 10, 12, 15 χρόνια; Πρέπει να υπάρχει ένα κώλυμα εκλογιμότητας, ώστε να αποφεύγεται η μετατροπή των ανθρώπων σε επαγγελματίες πολιτικούς, γιατί οι επαγγελματίες πολιτικοί καταλήγουν να αποζούν από την πολιτική τους δραστηριότητα, σε βάρος του κοινωνικού συνόλου. Νομίζω ότι εκεί βρίσκεται η ουσία του ελληνικού προβλήματος.

(Το κείμενο αυτό είναι η εισήγηση του Κ. Χρυσόγονου σε εκδήλωση του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, στις 15 Ιουλίου 2010, με θέμα «Η Δανειακή Σύμβαση μεταξύ Ελλάδας κρατών μελών της Ευρωζώνης και η εθνική μας κυριαρχία». Τους απαραίτητους τίτλους και μεσότιτλους επέλεξε το «Ανεμογκάστρι», όπως και τις επισημάνσεις παραγράφων και άλλων σημείων του κειμένου)

(Το σκίτσο του Latuff έχει δημοσιευθεί στην εφημερίδα Δρόμος της Αριστεράς)